23 Μαΐ 2019

Εικόνα και Κοινωνία

Παρουσίαση βιβλίου

“Μπορείς να πεις ψέματα με τη φωτογραφία ντοκουμέντο το ίδιο καλά όπως με κάθε άλλο τρόπο φωτογραφίας” John Szarkowski

Λίγες σκέψεις για τη φωτογραφία ντοκουμέντο

Σήμερα κανείς θεωρητικός δεν δέχεται ότι υπάρχει αυτό που λέμε αντικειμενική ματιά. Το παραδέχονται συνήθως και οι ίδιοι οι φωτογράφοι που υπηρετούν αυτό το είδος. Από τα πρώτα χρόνια της φωτογραφίας που κανείς ακόμη δεν τολμούσε να μιλήσει για τέχνη (εκτός από τους πικτοριαλιστές), βλέπουμε πόσο καθαρή, “επιστημονική”, αντικειμενική είναι η ματιά των φωτογράφων: προσπαθώντας να κάνουν ανθρωπολογικές μελέτες, φωτογραφίζουν τους ιθαγενείς με εντελώς προκατειλημμένο βλέμμα, σαν πρωτόγονα, βάρβαρα και περίεργα όντα ή στην καλύτερη περίπτωση σαν γραφικούς ανθρώπους. Παρόμοια είναι η χρήση της εκείνη την εποχή στην καταγραφή "εγκληματικών" φυσιογνωμιών.

Όσο αφορά τη σύγχρονη τεκμηριωτική φωτογραφία, ακόμη και όταν οι προθέσεις και η στάση του φωτογράφου είναι η καλύτερη δυνατή, μην ξεχνάμε ότι οι φωτογραφίες φτάνουν στο κοινό μέσα από κανάλια που ελέγχουν ισχυρά συμφέροντα. Είναι δύσκολο κάποια πράγματα να περάσουν από τα φίλτρα τους και ακόμη κι όταν περάσουν φωτογραφίες σημαντικές που θέτουν σε αμφισβήτηση συμφέροντα, είναι τέτοιο το πλαίσιο (όλα οι υπόλοιπες εικόνες και τα μηνύματά τους) που ο ρόλος τους θα είναι μικρός. Τα ΜΜΕ (τηλεόραση, εφημερίδες, περιοδικά, δημοφιλείς ιστοσελίδες κλπ) τα ελέγχουν άμεσα κι έμμεσα (μέσα από τις διαφημίσεις και άλλου είδους επιρροές) άνθρωποι που καθορίζουν τι θα δούμε, γιατί, πώς και πότε.

Οι φωτογραφίες επηρεάζονται σαφέστατα από το πλαίσιο προβολής τους και τα συνοδευτικά κείμενα. Οι ίδιες φωτογραφίες αποκτούν διαφορετικό νόημα σε μια φιλοκυβερνητική εφημερίδα, σε μία της αντιπολίτευσης, σε μια έκθεση φωτορεπορτάζ ή σε μια έκθεση καλλιτεχνικής φωτογραφίας. Το κοινό, σχεδόν, πάντα περιμένει να του δώσουν οι άλλοι τον τρόπο ερμηνείας και μόνο έτσι μπορεί να "καταλάβει" αυτό που βλέπει.

Οι ίδιοι οι φωτορεπόρτερ έχουν στο μυαλό τους ποιες εικόνες περιμένουν τα ΜΜΕ που συνεργάζονται και επιλέγουν τα ανάλογα θέματα που τα φωτογραφίζουν με συγκεκριμένο τρόπο για να μπορέσουν να επιβιώσουν οικονομικά.

Μια σύγχρονη τάση στην τεκμηριωτική φωτογραφία (φωτογραφία ντοκουμέντο) που χρησιμοποιείται κυρίως στο χώρο της Οπτικής Κοινωνιολογίας είναι να δίνουν φωτογραφικές μηχανές και βιντεοκάμερες στους ανθρώπους που είναι αντικείμενα μελέτης για να τραβήξουν μόνοι τους τον κόσμο τους. Στη συνέχεια μέσα από συνεντεύξεις οι εικόνες αυτές αποκτούν ένα διαφορετικό νόημα - και σίγουρα δεν είναι οι ίδιες που θα τραβούσαν οι φωτογράφοι-ερευνητές μελετώντας έναν κόσμο στον οποίο δεν ζουν.

Οι κοινωνιολόγοι με προσοχή και εξετάζοντας το συνολικό πλαίσιο αξιοποιούν πια συστηματικά τις φωτογραφίες ντοκουμέντο. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η βράβευση το 2010 του Sebastiao Salgado από την Αμερικάνικη Κοινωνιολογική Εταιρεία. Ο Steve Gold υποστηρίζει την απόφαση της Α.Κ.Ε. να βραβεύσει:

τον μη κοινωνιολόγο Salgado για τη συμβολή του στη δημιουργία και διάδοση κοινωνιολογικής γνώσης, αφού πολλοί φωτογράφοι και διανοούμενοι - από τον Jacob Riis ως τον John Berger - χωρίς πτυχία κοινωνιολογίας συνέβαλαν σημαντικά στην επιστήμη μας. Μάλιστα, όταν ο Ansel Adams επέκρινε τους φωτογράφους του FSA χαρακτηρίζοντας τους ως "μία χούφτα κοινωνιολόγους με φωτογραφικές μηχανές", η περιγραφή των λαμπρών ντοκιμαντεριστών κατέστησε την επιστήμη μας τίτλο τιμής. (Σκαρπέλος, 2011, σ. 192).

Παραπέμπουμε αυτή την αναφορά για να δείξουμε ότι η φωτογραφία ντοκουμέντο δεν έχει πεθάνει, το αντίθετο, ακμάζει με διάφορους τρόπους μέσα από ποικίλα κανάλια προβολής και διανομής. Το θέμα είναι όμως ότι κανείς μας δεν μπορεί σήμερα (ειδικά στην εποχή των fake news) να καταναλώνει άκριτα εικόνες και πληροφορίες. Εξετάζουμε το πλαίσιο παρουσίασης, το κύρος του καναλιού, το όνομα του φωτογράφου και ποιοι άλλοι επιβεβαιώνουν τη δουλειά του.

Ο κοινωνιολόγος Γιάννης Σκαρπέλος στο βιβλίο του Εικόνα και Κοινωνία, Εκδόσεις Τόπος, 2011, παρουσιάζει τις χρήσεις της τεκμηριωτικής φωτογραφίας στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Εξετάζει τη δουλειά των πρώτων ακτιβιστών φωτορεπόρτερ, τα προβλήματα και τα ερωτήματα που αφορούν την "αλήθεια" αυτού του είδους φωτογραφίας. Στη συνέχεια ασχολείται με τη δουλεία της FSA. Παίρνει ως παράδειγμα τη διάσημη φωτογραφία της Dorothea Lange "ΠεριπλανώμενηΜητέρα" (νομίζω ότι στην Ελλάδα έχει γίνει γνωστή ως "Μητέρα Μετανάστρια") και αναλύει διάφορες παραμέτρους της φωτογραφικής αυτής προσέγγισης και τι μπορεί να προσφέρει στην κοινωνιολογία.

Στην επόμενη ενότητα αναφέρεται στη δουλειά της Nelly's που ξεκινώντας από μια πικτοριαλιστική φόρμα και ρομαντική ελληνοκεντρική διάθεση, τελικά καταλήγει να προσφέρει αρκετές αυθεντικές (χωρίς ωραιοποίηση) εικόνες της ελληνικής επαρχίας, ιδιαίτερα χρήσιμες για τους κοινωνιολόγους και ιστορικούς. Κι αυτό παρόλο την αμφισβητούμενη γενικότερη θεώρησή της - δεν είχε πρόβλημα να συνεργαστεί με τη μεταξική δικτατορία.

Τέλος αναφέρεται στις δυνατότητες και τους περιορισμούς του σύγχρονου φωτορεπορτάζ στην τεκμηρίωση. Οι κοινωνιολόγοι και γενικότερα οι μελετητές στις ανθρωπιστικές επιστήμες δεν φοβούνται πια να χρησιμοποιήσουν τις εικόνες (ειδικότερα φωτογραφίες και βίντεο, αλλά όχι μόνο) στη δουλειά τους. Έχουν μελετήσει τους κινδύνους και έχουν αναπτύξει τεχνικές και τρόπους αξιοποίησής τους.

Το βιβλίο αυτό ενδιαφέρει όχι μόνο όσους χρησιμοποιούν τη φωτογραφία ως τεκμηρίωση, αλλά και τον φωτογράφο που ασχολείται με τη φωτογραφία ως τέχνη (ή καλλιτεχνική φωτογραφία, ή δημιουργική ή όπως θέλετε αρκεί να την ξεχωρίσουμε από την εφαρμοσμένη-εμπορική - κάτι που τελικά δεν είναι εύκολο όπως θα δούμε σε μελλοντικά μας κείμενα). Ο καλλιτέχνης που χρησιμοποιεί τη φωτογραφία ως μέσο (ή ο φωτογράφος τέχνης) το να γνωρίζει τα όρια της φωτογραφικής "αλήθειας" και το πλαίσιο που την επηρεάζει είναι ένα βασικό θέμα για τη δουλειά του. Όλη η φωτογραφία ως τέχνη είναι μια διαπραγμάτευση της "αλήθειας", της "πραγματικότητας" που δείχνει ο φωτογραφικός φακός.

Ακολουθεί ένα παράδειγμα από το βιβλίο (φωτογραφία φωτορεπορτάζ με πολλαπλές αναγνώσεις όπως λέει και παρακάτω η ίδια η φωτογράφος):

Dianne Hagaman, Chief Seattle Club

Η φωτογράφος εξηγεί στο βιβλίο της πώς αυτή η σύνθετη και "μέτρια" εικόνα εκφράζει αυτό που ήθελε σε αντίθεση με άλλες πιο "ωραίες", πιο "ρεπορταζιακές"... Ο αλκοολικός Ινδιάνος περιμένει ανυπόμονα να ανοίξει η ιεραποστολή που θα τον βοηθήσει και αναγκαστικά θα υπομείνει και το κήρυγμα. Διακρίνεται μια τηλεόραση και το πορτρέτο του Πάπα.

Dianne Hagaman, How I learned not to be a journalist, University Press of Kentucky, 1996 . Υπάρχει και με ελεύθερη πρόσβαση στην ιστοσελίδα της φωτογράφου http://www.diannehagaman.com/