Η φωτογραφία ως τέχνη

H. C. Bresson 

Η φωτογραφία ως τέχνη

Αν δεν καταλάβουμε τη χρησιμότητα του άχρηστου, δεν θα καταλάβουμε την τέχνη· και μια χώρα που δεν καταλαβαίνει την τέχνη είναι μια χώρα σκλάβων ή ρομπότ, μια χώρα δυστυχισμένων ανθρώπων, ανθρώπων που δεν γελάνε και δεν χαμογελάνε, μια χώρα χωρίς πνεύμα· όπου δεν υπάρχει χιούμορ, όπου δεν υπάρχει γέλιο, υπάρχει οργή και μίσος. ΙΟΝΕΣΚΟ 

Η φωτογραφία θα μπορούσε θεωρητικά να χωριστεί σε δυο κατηγορίες:

Εφαρμοσμένη Φωτογραφία και Καλλιτεχνική Φωτογραφία

Bill Brandt

Η πρώτη περιλαμβάνει πολλά γνωστά και απολύτως χρήσιμά μας είδη φωτογραφίας: φωτογραφία γάμου, διαβατηρίου, μόδας, διαφημιστική, κάλυψη εκδηλώσεων, ρεπορτάζ, ταξιδιωτική κλπ. – καμία σχέση βέβαια το ένα είδος με το άλλο! Διαφορετικές οι τεχνικές απαιτήσεις, ο εξοπλισμός και η σχέση τους με την καλλιτεχνική (γιατί τα όρια είναι πάντα σχετικά…). Να αναφέρουμε για παράδειγμα ότι μεγάλοι σύγχρονοι φωτογράφοι κινήθηκαν με ταλέντο ανάμεσα στη διαφημιστική φωτογραφία (βιοπορισμός) και την καλλιτεχνική και ο τρόπος προσέγγισης τους δεν ήταν διαφορετικός – παρόλο που άλλο στόχο είχε η μια δουλειά τους και διαφορετικό η άλλη... Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Man Ray.

MAN RAY - κινήθηκε με άνεση ανάμεσα στην τέχνη και τη διαφήμιση

Η δεύτερη περιλαμβάνει διάφορα είδη που κι αυτά δεν έχουν και πολλά κοινά μεταξύ τους – εκτός από το ότι τα αντιμετωπίζουμε ως τέχνη! Εδώ σταματάει η εφαρμογή, η δουλειά και η σκοπιμότητα και μένει μόνο η ανάγκη μας για πνευματική ανάταση, συγκίνηση, περισυλλογή ή αισθητική ευχαρίστηση. Παραδείγματα: Η φωτογραφία ως εννοιολογική τέχνη, η κλασική φωτογραφία δρόμου, η εικαστική (πικτοριαλιστική) προσέγγιση,η “καθαρή” (straight) φωτογραφία, η φωτογραφία στα πλαίσια του dada και του σουρεαλισμού, η προσέγγιση της νέας αντικειμενικότητας, το καλλιτεχνικό ντοκουμέντο κ.ά.

Τα όρια - σύνορα, οι ορισμοί, οι κανόνες και οι ιεραρχήσεις έχουν σχετική αξία. Είναι εργαλεία για να επικοινωνούμε άνθρωποι που έχουν σχετικά κοινό πολιτιστικό υπόβαθρο σε δεδομένο χρόνο και κάτω από συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Τι σημαίνει αυτό για τη φωτογραφία; Ότι τι θεωρείται τέχνη και τι όχι δεν είναι κοινά αποδεκτό από όλες κι όλους, αλλά έτσι κι αλλιώς αλλάζει με το χρόνο και τον τόπο. Αυτό που αρχικά ήταν ένας πειραματισμός στο περιθώριο της τέχνης, μετά από χρόνια μπορεί να αποτελεί το νέο κανόνα, αυτό που όλοι θεωρούν ως καλή τέχνη. Επίσης αυτό που ονόμασα πριν εφαρμοσμένη φωτογραφία δεν έχει σαφή όρια που το διαφοροποιούν από την τέχνη – ειδικά σήμερα που τα πάντα μπορούν να είναι τέχνη! Και δεν έχουμε πρόβλημα με αυτό; Έχουμε;

Για να μην καταστραφούμε από τη γνώση, έχουμε την Τέχνη - Φρειδερίκος Νίτσε

Γιατί είναι τέχνη ή μάλλον... γιατί θα μπορούσε μια φωτογραφία να είναι τέχνη;

Αυτό είναι το πιο δύσκολο κομμάτι του βιβλίου!  (το παρόν κείμενο είναι απόσπασμα από το βιβλίο που γράφω τώρα Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΩΣ ΤΕΧΝΗ). Αν πρέπει να εξηγήσω κάτι που για μας τους φωτογράφους είναι αυτονόητο, τότε πρέπει να προσπαθήσω περισσότερο για να το κάνω σωστά... 

Η φωτογραφία είναι προσωπική δημιουργία. Είναι έκφραση. Έχει τη δική της γλώσσα, κώδικα, παραδοχές, αλληλεπιδράσεις με εξωτερικούς παράγοντες, εκφραστικά εργαλεία, τεχνικά μέσα, δυνατότητες και περιορισμούς.

Η φωτογραφία είναι κοινωνική δημιουργία. Έκφραση της εποχής, των οικονομικο-κοινωνικών συνθηκών, των πολέμων, των αισθητικών προτιμήσεων, των εξελίξεων που κανένα πολίτη ενός τόπου δεν αφήνουν ανεπηρέαστο...

Αλληλεπιδρά με τις άλλες τέχνες, τα αισθητικά ρεύματα, τις πολιτιστικές αξίες, επηρεάζεται από τις τεχνικές εξελίξεις (όπως όλες οι τέχνες! και περισσότερο αυτή...) και προπάντων συγκινεί!

Μπορεί να συγκινήσει (το είπαμε αυτό;), να δημιουργήσει διάφορα συναισθήματα, σκέψεις, να προτείνει δράσεις ή να αποτρέψει, να αλλάξει συνειδήσεις ή απλά να φέρει μπροστά μας όμορφες εικόνες που θα μας ευχαριστήσουν καθαρά αισθητικά. Μπορεί απλά να μας αφήσει αδιάφορους – αλλά κάθε έργο τέχνης μπορεί να το κάνει αυτό!

Δημιουργεί (όχι τόσο συχνά πια) έργα με υλική υπόσταση – τυπωμένες φωτογραφίες και κάποια από αυτά έχουν διαχρονική αξία. Φυλάσσονται προσεκτικά, γράφονται αναλύσεις και κριτικές, έχουν εμπορική αξία.

Απαιτεί σπουδές (σε όλες τις τέχνες όμως υπάρχουν σπουδαίοι αυτοδίδακτοι δημιουργοί), μελέτη, προσωπική εργασία, επιμονή, ταλέντο, λάθη, πειραματισμούς, επιρροές, χρόνο – χρόνια προσωπικής καλλιτεχνικής εξέλιξης και τύχη – να σε αναγνωρίσουν πριν πεθάνεις...

Οι φωτογράφοι δημιουργούν αισθητικές προτάσεις, προσωπική θεματολογία, χρησιμοποιούν συγκεκριμένες τεχνικές και εργαλεία. 

William Eggleston

Στα πρώτα χρόνια της φωτογραφίας πολλοί έλεγαν ότι δεν μπορεί να είναι τέχνη από τη στιγμή που είναι απλή μηχανική αναπαράσταση της πραγματικότητας. Σύντομα όμως ο πλούτος σε θεματολογία και αισθητικές προσεγγίσεις ξεκαθάρισαν το θέμα!

Περισσότερα όμως θα πούμε και στα επόμενα κεφάλαια... Το ότι η φωτογραφία μπορεί να είναι τέχνη (γιατί είπαμε δεν είναι όλες οι φωτογραφίες τέχνη) φαίνεται εξάλλου από τα περιεχόμενα αυτού του βιβλίου!

Να θυμόμαστε όμως κάτι σημαντικό: όπως λέει και μια κινέζικη παροιμία: Δεν υπάρχει ψάρι στα πολύ καθαρά νερά! Με λίγα λόγια η φωτογραφία πολλές φορές παλεύει ενάντια στο “ρεαλισμό”, στο προφανές, σε αυτό που φαίνεται... αλλά δεν είναι!

Γενικότερα η τέχνη (κυρίως η υψηλή) το κατορθώνει αυτό. Να είναι ανοιχτή σε αναγνώσεις, ο καθένας να εισπράττει κάτι διαφορετικό, κάθε φορά που βλέπεις ένα συγκεκριμένο έργο να ανακαλύπτεις κάτι παραπάνω. Ναι, υπάρχουν φωτογραφίες που το καταφέρνουν αυτό! 

Μπορεί να είναι τέχνη κάτι που δημιουργείται σε 1/500 του δευτερολέπτου;

Φυσικά! Όπως είναι τέχνη ένα ποίημα που θα γράψει ένας καλός ποιητής πάνω σε μια χαρτοπετσέτα σε ένα λεπτό. Ένα λεπτό ή ένα κλάσμα του δευτερολέπτου για τον φωτογράφο; Όχι! Ο χρόνος εδώ είναι κρυμμένος: στην ηλικία, στην προσωπικότητα, στις σπουδές, στα λάθη και στις επιτυχίες, στις τόσες προηγούμενες προσπάθειες του δημιουργού! Πού όλα αυτά εξάλλου συνηγορούν στο τι θα τραβήξει, αλλά και τι θα επιλέξει να δείξει. Μια φωτογραφία ή ένα ποίημα είναι το αποτέλεσμα χρόνων δουλειάς κι εξέλιξης... Σε τελική ανάλυση, ας το κάνει όποιος μπορεί!

Το 1877 σε ένα δικαστήριο ρωτήθηκε ο ζωγράφος Ουίσλερ γιατί ζητούσε τόσο πολλά χρήματα για έναν πίνακα που δημιούργησε σε δυο μέρες κι εκείνος απάντησε ότι το ζητούσε για τη γνώση μιας ζωής...

Κι ένα παράδειγμα:

Αν βγείτε 100 άτομα μαζί να φωτογραφίσετε σε μια πλατεία την ίδια στιγμή (π.χ. για 15 λεπτά) θα δείτε ότι οι 20 ή 30 θα έχουν αξιόλογες φωτογραφίες. Μερικές θα είναι ταξιδιωτικές φωτογραφίες, κάποιες πορτρέτα, άλλες φωτογραφία δρόμου, λίγες μακρο-φωτογραφίες και οι λιγότερες από αυτές τις αξιόλογες δεν θα ξέρετε μάλλον σε ποιο είδος ανήκουν (ίσως τις βάλουμε στην κατηγορία “φωτογραφία δρόμου”), αλλά οι περισσότεροι από μας θα πουν αυθόρμητα: αυτό είναι Τέχνη! Και φυσικά θα είναι...

Μια άλλη διάσταση για την τέχνη της φωτογραφίας έχει να κάνει με το χρόνο, το πόσο παλιά είναι. Γράφει ο Θανάσης Μουτσόπουλους: Ο χρόνος τελικά τοποθετεί τις περισσότερες φωτογραφίες, ακόμη και τις πιο ερασιτεχνικές, στο επίπεδο της τέχνης. Μια παλιά φωτογραφία κατέχει μια μαγική ιδιότητα, “είδε” πράγματα που χάθηκαν.

Όλα τα έργα τέχνης, η τέχνη στο σύνολό της, είναι αινίγματα· αυτό εξόργιζε ανέκαθεν τη θεωρία της τέχνης... Th. W. Adorno

Πηγές

1. Θανάσης Μουτσόπουλος, Μυστήρια και Θαύματα, Η Φωτογραφία πέρα από την Αναπαράσταση, Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2005
2. Ανδρέας Κατσικούδης, Εισαγωγή στη Φωτογραφία 2015
3. Πλάτων Ριβέλλης, Φωτογραφία, Φωτοχώρος, Αθήνα 1997
4. ΄Αλκης Ξανθάκης, Ιστορία της φωτογραφικής αισθητικής 1839-1975, Αιγόκερως, Αθήνα 1999