ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΙΑΠΩΝΙΑ

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό FUTURA (τεύχος 7, άνοιξη 2001) 

ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΙΑΠΩΝΙΑ

“Just as rain falls on all vegetation, so Buddha’s compassion extends equally to all people. Just as different plants receive particular benefits from the same rain, so people of different natures and circumstances are blessed in different ways.”(1)

Μετά από εικοσιπέντε μέρες που έμεινα στην Ιαπωνία, γύρισα ανήμπορος να απαντήσω ακόμη και σε απλές ερωτήσεις των φίλων μου. Η χώρα που τη μια στιγμή σου δίνει την εντύπωση ότι είναι δεκαετίες πιο μπροστά από την Ευρώπη και την άλλη νιώθεις ότι είναι αιώνες πιο πίσω, δεν περιγράφεται τόσο εύκολα.

Στην Ιαπωνία είναι δυνατόν όχι απλά να δεις τα πάντα, αυτό λίγο πολύ συμβαίνει σε όλες πια τις «σύγχρονες» μεγαλουπόλεις, αλλά το θέμα είναι ότι συνήθως αυτά τα πάντα (!) τα βλέπεις στον ίδιο χώρο, την ίδια στιγμή: Τον πιο πλούσιο και τον πιο φτωχό. Δίπλα στον παμπάλαιο βουδιστικό ναό, ουρανοξύστες φουτουριστικής αρχιτεκτονικής. Στο δρόμο εγκληματικότητα μηδέν (χάνεις το πορτοφόλι σου και πας στην αστυνομία να το πάρεις πίσω – απλό δεν ακούγεται;) και φήμες για τη άτεγκτη Γιαγκούζα. Τελετή του τσαγιού και απίστευτα σε πλήθος και λειτουργία ηλεκτρονικά γκάτζετ. Το καλύτερο παράδειγμα για ένα λαό που φαινομενικά δεν έχει πρόβλημα να τα μπερδεύει όλα; Η επίσημή του ενδυμασία: Ο άντρας με ακριβό ευρωπαϊκό κουστούμι να συνοδεύει τη γυναίκα του που φορά κιμονό.

Όταν έκφρασα την απορία μου σε κάποιους γηγενείς γνωστούς για την επίσημή τους ενδυμασία, μου είπαν ότι υπάρχει και για τον άντρα παραδοσιακή ενδυμασία, αλλά είναι ιδιαίτερα ακριβή… Έστω εδώ είχα μια απάντηση. Υπήρξαν πολλές φορές που ρώτησα κάτι και άλλαξαν το θέμα συζήτησης, έκαναν ότι δεν κατάλαβαν, μου ζήτησαν χρόνο για να ερευνήσουν το θέμα ή ισχυρίστηκαν ότι δεν επαρκούν τα αγγλικά τους για να μου εξηγήσουν.

Αυτές οι υπεκφυγές ήταν οι πρώτες ενδείξεις για να καταλάβω ότι οι συνεχείς υποκλίσεις (ακόμη κι από αγνώστους μέσα στο ασανσέρ), η παραχώρηση της θέσης στο Metro, τα ωραία χαμόγελα και γενικά η προθυμία να σε εξυπηρετήσουν όπου πήγαινες, δεν σήμαιναν απαραίτητα ευγένεια. Αν δεχθούμε ότι η πραγματική ευγένεια είναι καταρχήν εσωτερική διαδικασία κι όχι τυποποιημένες συμπεριφορές διαλεγμένες από κάποια σχετική λίστα, αυτή η ομοιομορφία σε ορισμένες εκδηλώσεις τους από ένα σημείο και μετά σε κουράζει και σε ανησυχεί. Δεν ξέρεις τι νιώθει αυτός που βρίσκεται απέναντι σου…

Βρέθηκα στην Ιαπωνία ως μέλος επταμελούς αντιπροσωπείας που εκπροσωπούσε την ελληνική νεολαία, μετά από πρόσκληση του Ιαπωνικού κράτους (Αύγουστος 1999). Φιλοξένησαν 150 νέους από 12 χώρες, ενώ την τελευταία εβδομάδα στη Suzuka (όπου και η ομώνυμη πίστα Formula 1) συνυπάρξαμε (με φιλότιμες προσπάθειες) με 150 Γιαπωνέζους νέους, σε ένα πανέμορφο Κέντρο Νεολαίας. Κάθε χρόνο διοργανώνουν παρόμοια Intercultural Exchange Programs και αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας χώρας που μέσα στην πλούτο και την περηφάνια της, νιώθει απομονωτισμό και αποζητά την επικοινωνία (2). Οι διοργανωτές προσπάθησαν να μας δείξουν συγκεκριμένες εικόνες από τη χώρα τους, αλλά για τους ξενύχτηδες της πολυεθνικής παρέας δεν ήταν τόσο δύσκολο να δούνε κι άλλες.

Ειδικά στο Tokyo τα βράδια είναι απίστευτο το θέαμα του πλήθους των αστέγων μέσα σε χαρτόκουτες μπροστά από ακριβά ξενοδοχεία, κάτω από γιγαντοοθόνες που δείχνουν ασταμάτητα διαφημίσεις ενός άλλου κόσμου. Μέσα κι έξω από τις οθόνες σκηνές που θυμίζουν τη φωτογραφία του Blade Runner. Ταχύτατοι ρυθμοί μέσα σε ομιχλώδες τοπίο από τις συνεχείς βροχές τη ζέστη και τα φώτα. Τρισδιάστατα παιχνίδια, εικονική πραγματικότητα, αυτοκίνητα με ηλεκτρονικούς χάρτες, τρένα που κάνουν τα 600 km σε 2 ώρες και συ νιώθεις ότι είναι ακίνητα, σαρανταόροφα κτίρια που το βράδυ στα τζάμια τους βλέπεις σχήματα και χρώματα ψυχεδελικά μπερδεμένα – ολόκληρη η μπροστινή τους όψη να λειτουργεί ως βίντεο-οθόνη σε rave party – και αρχιτεκτονική από το μέλλον με σαφέστατες επιρροές από ταινίες επιστημονικής φαντασίας. Το μέλλον είναι εδώ, είναι τώρα. Και το παρελθόν όμως το ίδιο.

Το Metro στο Tokyo είναι δαιδαλώδες. Αποτελείται από τέσσερις διασταυρούμενες γραμμές, τις οποίες διαχειρίζονται ισάριθμες εταιρίες και θες για την καθεμία διαφορετικό εισιτήριο. Ένα βράδυ, απόσταση 15 λεπτών την έκανα σε 2:30 ώρες (!) ακολουθώντας κάτι Ιορδανούς φίλους που επέμεναν ότι ξέρουν που πάμε – στοίχισε κάτι παραπάνω σε χρόνο και χρήμα, αλλά είδαμε ενδιαφέροντα υπόγεια μέρη. Σε πολλά σημεία νομίζεις ότι βρίσκεσαι σε γκαλερί με έργα ζωγραφικής και φωτογραφίας. Έδειξα φωτογραφίες σε φίλους στην Αθήνα και δεν με πιστεύανε ότι είναι σταθμοί τρένου αυτά που έβλεπαν. Κι εδώ μπορείς να δεις άστεγους να κοιμούνται (ειδικά αν βρέχει έξω).

Μετά από τρία συνεχόμενα τουρ σε Toyota, Sony, Docomodo (κινητή τηλεφωνία) και γενικά σε εντυπωσιακά εκθεσιακά/εμπορικά κέντρα, ρωτήσαμε του Γιαπωνέζους οδηγούς μας πότε θα επισκεφτούμε κάποιο μουσείο ή ναό… Ήταν μια από τις πολλές φορές που η ελληνική αντιπροσωπεία τους έφερνε σε δύσκολη θέση.

«Σε ναούς; Ναι, θα πάμε. Τις επόμενες μέρες, όταν θα φύγουμε από το Tokyo.»

«Και σε μουσεία;»

«Θέλετε να δείτε μουσεία; Δηλαδή;»

Αγγλικά καλά δεν ξέρουν οι Γιαπωνέζοι. Είναι ιδιαίτερα δύσκολο για αυτούς να μιλήσουν σε αυτή τη γλώσσα. Το καταλαβαίνεις αυτό αν συζητήσεις ακόμη και με Γιαπωνέζους καθηγητές Αγγλικών. Αυτή όμως είναι και η εύκολη δικαιολογία τους, όπως ήδη ανάφερα, για αποφύγουν να απαντήσουν σε ερωτήσεις που δεν τους αρέσουν.

Τους εξηγήσαμε ότι οι Έλληνες δεν θα τους ακολουθούσαν ξανά πουθενά, αν δεν μας πήγαιναν πρώτα στο Εθνικό Μουσείο και τους δείξαμε και στο χάρτη που βρίσκεται για αποφυγή παρεξηγήσεων. Ήταν η σειρά μας να τους προσφέρουμε ένα πολιτισμικό σοκ… Μετά από δεκαπέντε λεπτά σκέψη και συζήτηση τού κ. Suzuki με άλλους της οργανωτικής επιτροπής μας ανακοίνωσε ότι θα επισκεφτούμε το Μουσείο, αλλά μας παρακαλούσε να μην αναφέρουμε σε άλλους ότι δεν ακολουθήσαμε το πρόγραμμα.

Για να πάμε στο Εθνικό Μουσείο έπρεπε να διασχίσουμε ένα μεγάλο και όμορφο πάρκο. Εκεί πέρα από άλλα ενδιαφέροντα πράγματα (γλυπτά, βουδιστικό ναό, γιαπωνέζους ροκαμπίλι να εξασκούνται σε χορευτικές φιγούρες κλπ.) ανακαλύψαμε και την αιτία που το πιο αντιπροσωπευτικό τους μουσείο δεν ήταν στο πρόγραμμά μας: οι άστεγοι! Σε κάθε γωνιά κουρελήδες ξαπλωμένοι, σε παγκάκια οι πιο τυχεροί για να αποφεύγουν καλύτερα την υγρασία, και κοντά στην είσοδο του Μουσείου συγκεντρωμένα γύρω στα εκατό άτομα που καθόντουσαν σε σειρά και περίμεναν συσσίτιο. Ο Suzuki ισχυρίστηκε ότι ήταν χριστιανοί που περίμεναν για κήρυγμα! Όταν στο βάθος, πίσω από ψηλούς θάμνους, διακρίναμε σκηνές, μας είπε ότι ήταν για κάποιους Κοσοβάρους που φιλοξενούσε η χώρα του…

Μετά από δύο μέρες είδαμε σε κεντρικό δρόμο στο Tokyo (κοντά σε δημόσιες υπηρεσίες και την αμερικάνικη πρεσβεία) περίπου δέκα μαύρα πούλμαν, κάποια από αυτά με τη σημαία της Ιαπωνίας στο β’ παγκόσμιο πόλεμο (ξεκάθαρα εθνικιστικό σύμβολο). Περνούσαν αλλεπάλληλα από τον ίδιο δρόμο, ενώ από ισχυρά μεγάφωνα ακουγόντουσαν συνθήματα και κραυγές (3). Η εξήγηση που πήραμε ήταν ότι πρόκειται για φεστιβάλ και οι φωνές δεν ήταν καθαρές για να μας τις μεταφράσουν. Δεν είναι φυσικά όλοι οι Γιαπωνέζοι έτσι. Όταν ένα βράδυ στη Nagoya (πολύ όμορφη πόλη) μίλαγα με κάποιους νέους, που βοηθούσαν στο πρόγραμμα εθελοντικά, ντράπηκαν για αυτές τις ιστορίες.

Στο Τokyo είναι περίεργο το αίσθημα της ασφάλειας που νιώθεις. Μια πόλη 10.000.000 ψυχών ονειρική, φουτουριστική, που σε ζαλίζει με την αέναη κίνησή της, τα περίεργα σχήματα, τις άπειρες λάμψεις και αντανακλάσεις. Άτομα ντυμένα ολόκληρα στο πλαστικό (ακόμη και κάτω από το πλαστικό μαντήλι, πλαστικές προεκτάσεις μαλλιών), ελάχιστος δημόσιος χώρος για να κινηθείς (πεζοί, αυτοκίνητα, ποδήλατα στο πεζοδρόμιο να κάνουν ζιγκ ζαγκ…), έργα στους δρόμους όλο το εικοσιτετράωρο (ακόμη και η δυνατή βροχή δεν τους σταματά – δίπλα σε κάθε κομπρεσέρ δυο άτομα με φωσφορούχα αδιάβροχα και φωτεινά γκλοπ για να ρυθμίζουν την κίνηση), μικροσκοπικά ασημένια κινητά με κρεμασμένα από τις κεραίες τους διάφορα παιχνιδάκια, ασημόσκονη στο πρόσωπο και πλαστικά δάκρυα κολλημένα στα μάγουλα των εικοσάχρονων κοριτσιών - ακολουθούν τη μόδα που έχουν οι ηρωίδες στα Manga (4) (τα γιαπωνέζικα κόμικς με κυκλοφορίες της τάξης του εκατομυρίου που διαβάζονται παντού κι απ’ όλους)… Μέσα σε αυτό το συνοθύλευμα σχημάτων και χρωμάτων, κίνησης, υγρασίας (έλλειψης όμως κτυπητών μυρωδιών) και μονότονου θορύβου, δεν έχεις το παραμικρό αίσθημα ανασφάλειας.

Οι Γιαπωνέζοι είναι διακριτικοί (όχι μόνο στις μεγαλουπόλεις). Περπατούν γρήγορα και κοιτάζουν τη δουλειά τους. Συχνά φορούν λευκά γάντια όταν οδηγούν, πάντα ζώνες ασφαλείας και φυσικά …δεν τρέχουν. Δεν είναι σπάνιο φαινόμενο να τους δεις, όταν βαδίζουν, με μάσκες για τα καυσαέρια και τα μικρόβια. Οι πισίνες τους είναι ενάμιση μέτρο βάθος και τουλάχιστον δυο ναυαγοσώστες. Ακόμη και σε μίνι μάρκετ βλέπεις αναρίθμητα σκευάσματα με βιταμίνες, βότανα και βασιλικό πολτό. Γυμνάζονται όλοι, προσπαθούνε να τρώνε υγιεινά και τους αρέσει ο διαλογισμός. Λατρεύουν σπορ σαν το μπέιζ μπολ, το τένις, το γκολφ και το ψάρεμα. Οι οικογενειάρχες στην επαρχία ξυπνούν Κυριακή πρωί στις 7:00 η 8:00, βρίσκονται με την παρέα τους για κάποιο ομαδικό σπορ, καταλήγουν το μεσημέρι σε κάποιο μαγαζί να τρώνε και να πίνουν μπίρες, μεθάνε και μετά παίρνουν από το κινητό τη γυναίκα τους για να ‘ρθει να τους μαζέψει. Τα clubs δεν έχουν τίποτα διαφορετικό από τα Ελληνικά – πέρα βέβαια από τις φάτσες και το ντύσιμο που είναι είτε ευρωπαϊκές φίρμες είτε από άλλο γαλαξία.

Πολλά πράγματα μπορείς να δεις να πουλιούνται στα καταστήματα. Για την ακρίβεια τα πάντα εκτός από προφυλακτικά. Τα τελευταία μόνο σε φαρμακεία σε συσκευασίες των είκοσι. Άλλο θέμα ταμπού είναι η ομοφυλοφιλία. Τρεις στάσεις του Metro από το Ripongi (γνωστή περιοχή με clubs, εστιατόρια κλπ) υπάρχει περιοχή με πολλά gay clubs, drug shows και sex shops. Όμως αν για παράδειγμα ρωτήσεις το Κέντρο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στη Mie Perfecture για τις δράσεις τους όσο αφορά του ομοφυλόφιλους, αυτοί απλά θα σου απαντήσουν ότι δεν είναι εύκολο ούτε και για αυτούς να ασχοληθούν με αυτό το θέμα. Επίσης τους ρώτησα για τα προγράμματα τους για τις γυναίκες. Για αυτές υπάρχει άλλο, λέει, Κέντρο… (Δέκα ερωτήσεις συνολικά τους υπέβαλα μετά από σχετική ενημέρωση για τη λειτουργία του οργανισμού που μας έκαναν. Δεν απάντησαν σε καμία).

Δυο πράγματα μου έμειναν από την Ιαπωνία – όπως θα έγραφε κι ένας μαθητής στην έκθεσή του: Το Tokyo βράδυ (ως το εντυπωσιακότερο πράγμα κι όχι απλά μέρος που έχω δει ποτέ μου) και μια ερώτηση που μας υπέβαλαν. Ήταν στο φύλλο αξιολόγησης του προγράμματος, που μας ζήτησαν να συμπληρώσουμε την τελευταία μέρα: «Πιστεύετε ότι το πρόγραμμα αυτό της πολιτιστικής ανταλλαγής συμβάλλει στην ειρήνη του κόσμου;» (ως το πιο άσχετο πράγμα κι όχι απλά ερώτηση που έχω δει ποτέ μου).

Μέχρι να φτάσουμε στη Ζυρίχη και να βγω έξω από το αεροπλάνο της Japan Airlines ένιωθα ότι ήμουνα σε έναν άλλο πλανήτη. Σε έναν πλανήτη που είχε ξεπεράσει σε τεχνολογία το δικό μου, αλλά είχα την υποψία ότι μας κατασκόπευε για να βρει λύσεις σε άλλα θέματα.

• ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΤΣΙΚΟΥΔΗΣ

(1) The Teaching of Buddha, 850 edition, 1995.

(2) Για τη σημασία που δίνουν οι Γιαπωνέζοι σ’ αυτά τα προγράμματα, ενδεικτικό είναι ότι στη δεξίωση για το καλωσόρισμα μας παραβρέθηκε ο ίδιος ο Αυτοκράτορας και η μία πριγκίπισσα…

(3) Ακροδεξιοί ντυμένοι με στρατιωτικές στολές. Ανάμεσα στις διεκδικήσεις τους είναι τα Βόρεια Νησιά που τα έχασε η Ιαπωνία στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

(4) Βλ. Βαβέλ, Νο 170 (Αύγουστος ΄96): Μια πολύ ενδιαφέρουσα αναφορά για τα γιαπωνέζικα κόμικς και την επιρροή τους στη κουλτούρα τους.